فضای مجازی
عموماً زمانی که به سراغ اصطلاحاتی همچون فضای مجازی (virtual space)، فضای سایبری (cyber space)، شبکه یا اینترنت می رویم با آشفتگی ترجمه ها در ادبیات فارسی مواجه می شویم.
آنچه امروز در فضای نخبگانی کشور ما به عنوان فضای مجازی شناخته می شود همان چیزی است که در غرب به عنوان فضای سایبری معرفی شده است و آنچه در فضای عرفی کشور ما به عنوان فضای مجازی شناخته می‌شود مفهوم محدودی از شبکه های اجتماعی عمدتاً هم برداشتی صرفاً با کارکردهای رسانه ای از امثال تلگرام، توئیتر و اینستاگرام و … است.
لذا ابتدا هر یک از این مفاهیم را بصورت مجزا بررسی می نماییم.
فضای سایبر
فضای سایبر (Cyberspace) عبارتی است که در دنیای اینترنت، رسانه و ارتباطات بسیار شنیده می‌شود.
به نظر می رسد بکارگیری این اصطلاح در این زمینه و برای ارجاع به امور فنی به آن رنگ و بویی صرفا فنی و مکانیکی داده باشد.
واژه سایبر از لغت یونانی Kybernetes به معنی سکاندار یا راهنما مشتق شده است. نخستین بار این اصطلاح سایبرنتیک توسط ریاضیدانی به نام نوربرت وینر Norbert Wiener در کتابی با عنوان سایبرنتیک و کنترل در ارتباط بین حیوان و ماشین در سال ۱۹۴۸ بکار برده شده است.
سایبرنتیک علم مطالعه و کنترل مکانیزم ها در سیستمهای انسانی، ماشینی (و کامپیوترها) است.
سایبر پیشوندی است برای توصیف یک شخص، یک شی، یک ایده و یا یک فضا که مربوط به دنیای کامپیوتر و اطلاعات است. در طی توسعه اینترنت واژههای ترکیبی بسیاری از کلمه سایبر بوجود آمده است که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:
فضای سایبر(Cyberspace)، شهروند سایبر(Cybercitizen)، پول سایبر(Cybercash)، فرهنگ سایبر(Cyberculture)، راهنمایی فضای سایبر(CyberCoach)، تجارت سایبر(Cyberbussiness)، کانال سایبر (Cyberchannel) و...
واژه فضای سایبر را نخستین بار ویلیام گیبسون William Gibson نویسنده داستان علمی تخیلی در کتاب نورومنسر Neuromancer در سال ۱۹۸۴ به کار برده است.
فضای سایبر در معنا به مجموعه هایی از ارتباطات درونی انسانها از طریق کامپیوتر و مسائل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی گفته می شود.
یک سیستم آنلاین نمونه ای از فضای سایبر است که کاربران آن می‌توانند از طریق ایمیل یا امثال آن با یکدیگر ارتباط بر قرار کنند.
بر خلاف فضای واقعی، در فضای سایبر نیاز به جابجایی‌های فیزیکی نیست و کلیه اعمال فقط از طریق فشردن کلیدها یاحرکات ماوس صورت می‌گیرد.
ظاهرا فضای مجازی ترجمهای از فضای سایبری در فارسی می باشد.
اکسفورد فضای مجازی را فضایی تئوری معرفی میکند که ارتباطات کامپیوتری در آن رخ می دهد.
از دیگر تعارف فضای سایبر می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
فضای سایبر گستره جهانی است که شبکههای گوناگون رایانه ای در اندازه های متعدد و حتی رایانه های شخصی را، با استفاده از سخت افزارها و نرم افزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به یکدیگر وصل میکند.
فضای سایبر فقط مجموعه ی از سخت افزار نیست، بلکه مجموعه ای از تعاریف نمادین است که شبکه ای از باورها را در چارچوب داد و ستد بیت رد و بدل می کند.
علی ایحال فضای سایبر به فضای تعاملی اینترنت اطلاق می شود، که در آن افراد در درون آن با هویت هایی پنهان به مثابه پیامهایی بر صفحات رایانه حضور می یابند. نکته ای که در اینجا لازم به ذکر است توجه به این نکته است که، فضای مجازی بر خلاف ظاهر نام گذاری آن حقیقتا مجازی نیست، بلکه باتوجه به آثار آن یک دنیای حقیقی است.
گسترش فناوری های اینترنتی و در دسترس بودن آن، فضای مجازی را شبیه ساز دنیای واقعی کردهاست.
در تعریف فضای مجازی بین کارشناسان اختلاف زیادی وجود دارد. در کتاب شبکه عنکبوتی تعریف فضای مجازی از دیدگاه خاصی تبیین شده است:
محیطی که در آن برقراری ارتباطات، رویت و انتقال اطلاعات (به صورت غیر قابل لمس و یا اشغال اندکی از محیط قابل لمس) که در ساختارها و قالب هایی به عنوان خدمات به انسانها، طراحی و کنترل می شود. بنابراین کلیه خدمات، ابزارهای سخت و نرم، محتواها، ارتباطات، قالبها و ... دنیای اطلاعات و ارتباطات، شامل فضای مجازی می شود.
همانطور که در بالا مشاهده گردید؛ در تبیین پدیدههای مرتبط با تکنولوژی اطلاعات، دو اصطلاح پر استفاده وجود دارد: «سایبر» (Cyber) و «مجازی» (virtual).
در متون عمومی فارسی، مرسوم شده است مفهوم (Virtual) را با واژه «مجازی» یاد می کنند و همین امر منشاء درک نادرست از این مفهوم شده است؛ چرا که مجاز در ادبیات ما در مقابل «حقیقت» است و حقیقت نیز تنه بر واقعیت می زند.
از این رو، اینگونه درک شده است که واژه فضای مجازی، مفهومی در مقابل فضای واقعی است.
لذا فضای مجازی، فضای دوم و ... به عنوان ترجمه فضای سایبری واژهای عقیم است که توانایی های آن به واسطه بار غیرحقیقی، از زیست بوم انسانی سلب و مجزا شده است. این فضا نمی تواند در عرصه جامعه در مقابل زیبایی ها و پلشتی ها ادبیات مناسب را بازتولید کند.
اگر پلیس سایبری، جرایم سایبری، قدرت سایبری، اقتصاد سایبری و ... غیر حقیقی باشند، چگونه تعریف هر آنچه در واقعیت درباره پیشوندهای فوق وجود دارد، امکان پذیر خواهد بود؟
این تفاسیر بیانگر آن است که فضای مجازی نمی تواند ترجمه و جایگزین مناسبی برای فضای سایبری باشد (ضمن آنکه تعابیر دیگری نیز که منتج از این فلسفه با عنوان دوفضایی، عرصه دوم زندگی و ... وجود دارد، موید همین نگرش است) و انحراف مترتب از این بینش همانگونه که ترسیم شد، جدی و نیاز به مداقه و اهتمام اهل فن دارد.
از نقطه نگاه فلسفی، آن چه واقعیت (Reality) نامیده می شود، دارای دو بخش است: واقعیت ملموس یا (Actual) و واقعیت غیر ملموس (Virtual) اما با توجه به توضیحی که داده شد، فضای مجازی (Virtual) بخشی از واقعیت است که البته ملموس نیست اما قابل درک است.
اگر جهانی را که در آن زندگی می کنیم، در قالب یک «کل» به عنوان یک واقعیت در نظر بگیریم، این جهان شامل دو گونه واقعیت تصور می‌شود:
واقعیت ملموس (Actual) که دارای پدیدههای قابل لمس برای انسان است و واقعیت غیر ملموس (Virtual) که [قابل لمس نیست] اما در برگیرنده پدیده های معنایی قابل درک برای انسان می باشد.
به تبع این تقسیم بندی، دو فضا با نام فضای ملموس و فضای غیر ملموس متصور است و حتی فضای غیرملموس از طریق جنبه های معنایی بر فضای ملموس تفوق دارد.
سخن بزرگان در رابطه با مفهوم فضای مجازی
حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب (مد) :
یکی از خصوصیات ممتاز عصر حاضر را آماده بودن وسایل پیام رسانی عنوان داشته و به این نکته اشاره کرده اند که: فضای مجازی در حقیقت فضای حقیقی است و در زندگی بسیاری از مردم حضور دارد.
آیت الله جوادی آملی نیز در این باره میفرماید :
هرکه غافل از خطرات و آسیب های این فضاست، باید بداند این فضا حقیقی است، نه مجازی؛ هرجا فکر واندیشه منتقل شود فضای حقیقی است.
سیستم های سایبرنتیک یا سیستم های کنترل
در تئوری سیستمها، با نوع مشخصی از سیستمها سرو کار داریم که به آنها «سیستمهای سایبرنتیک» گفته می شود.
همانطور که در بالا به آن اشاره شد پیشوند سایبر که امروزه به شکل وسیعی به کار می رود، مخفف شده ی کلمه سایبرنتیک است. که ریشه آن واژه یونانی «کی برنتس» به معنای سکانداری و کنترل می باشد. از این جهت، باید گفت که سیستم های سایبرنتیک، به طور دقیق، سیتسم های کنترل هستند.
هر سیتسم کنترل دو جزئ اصلی دارد:
«جزء کنترل کننده»
«جزء کنترل شونده»
جزء کنترل کننده، تولید کننده اطلاعات مورد نیاز بخش کنترل شونده در قالب «فرمانها» است.
جزء کنترل شونده نیز، مصرف کنندهی اطلاعاتی است که توسط جزء کنترل کننده در اختیار آن قرار گرفته است.
جزء کنترل کننده اطلاعات مورد نیازش را از محیط می گیرد و به تولید فکر و اطلاعات می پردازد و انرژی مورد نیاز خود را از بخش کنترل شونده دریافت می کند. جزء کنترل شونده نیز انرژی مورد نیازش را به طور مستقیم از محیط می گیرد.
به این ترتیب یک مدار اطلاعات-انرژی بین این دو جزء برقرار می شود که درک این مدار برای فهم عملکرد سیستم سایبرنتیک ضروری است. در سیستم سایبرنتیک تفوق با بخش کنترل کننده است که منشاء جریان اطلاعات می باشد.
آن چه سیستم سایبرنتیک نامیده می شود، اساسا یک سیستم کنترل است و معنای فضای سایبر نیز فضای کنترل است.
در حقیقت یک کنترل کننده، رفتار کنترل شونده را تحت تسلط خود در می آورد.
قابلیت «ارتباط» از جمله بدیهی ترین مشخصه های این فضاست. اگر چه ارتباط بین مبدا و مقصد پیام صورت می گیرد، اما چارچوب کنترلی فضای سایبر حضور یک شخص سوم را میسر میکند که می تواند بر دو طرف ارتباط تسلط داشته باشد. خیلی پیش می آید که دو طرف ارتباط اطلاعات دقیقی از هم ندارند، اما آن نفر سوم است که بر فضای جریان اطلاعات اشراف دارد و هر دو طرف را می شناسد. دقیقا همین نقطه، نقطه ی عطف اساسی است.
شاید یکی از اصلی ترین آسیبهای امتزاج فضای مجازی (غیرملموس) با فضای سایبر در سطح حکومت ها این است که، بر اساس این قابلیت ارتباطات تحت سیطره قدرت شخص سوم یا به قول دیستوپیاهای غربی «برادر بزرگتر» (Big Brother) است و این شخص سوم دولت های دارنده و صادر کننده تکنولوژی فناوری اطلاعات میب اشند، چیزی که در شرایط کنونی دنیا، سیاست گذاران فرهنگی کشورهای مختلف- به ویژه کشورهای در حال توسعه- از آن غفلت کرده اند.
نکته دیگری که توجه عمومی را می طلبد این است که تعبیر مجازی در تبیین فضای سایبر نباید ما را گمراه کند؛ درست است که برای برقراری ارتباط در این فضا، از ابزارهایی استفاده می شود که نیاز به حضور فیزیکی را کاهش می دهد و چه بسا مرتفع میکند، اما اصل ارتباط اساسا پدیده ها واقعی است. غیر واقعی انگاشتن ارتباطات شکل گرفته در فضای سایبر، این باور را ایجاد میکند که هرگونه ارتباط بین افراد در این فضا مجاز است و نوعی لیبرالیسم و اباحه گری ارتباطی شکل گرفته است. این مقوله برای جامعه ی دینی یک تهدید به حساب می آید که منجر به حیازدایی می شود.
علی ایحال همانگونه که شهید مظلوم، دکتر بهشتی در ابتدای انقلاب عنوان داشتند که ما به فقر تئوریک دچاریم، در این عرصه نیز جامعه اسلامی در ترجمه، تبیین این پارادایم دچار فقر و ضعف است که همت دو چندان جامعه علمی و محققین توانمند کشور را می طلبد. بنابراین ضرورت تعریف مجدد و ترجمه دقیقتر فضای سایبری در جامعه میتواند نقش اساسی در مواجهه عقلانی افراد با این پدیده ایفا نماید. لازم به ذکر است که این تعریف می بایست ضمن تعلق داشتن آن به دنیای اطلاعات و ارتباطات و استفاده از ابزارهای سخت افزاری و نرم افزاری حقیقی بودن، غیر ملموس بودن، قابل کنترل بودن، را به ذهن مخاطب القا نماید.
منابع:
دکتر کاظم فولادی - مجله تخصصی نقد سینما و تلویزیون شماره 68 آذر 93
